Türkçe sınıflandırılış olarak sondan eklemeli bir dil kabul edildiği için ekler dilimizde büyük rol oynar. “Yapım eki” ve “çekim eki” olarak ikiye ayrılan ekler, dilimizin gramerinde önemli yere sahiptirler. Yapım ekleri kökünden farklı bir kelime oluşturmak için kullanılır. Bunun yanında çekim ekleri ise kelimenin cümledeki diğer öğelerle arasındaki ilişkiyi bildirir. Türkçe’de ekler konusu kimi zaman oldukça kafa karıştırıcı olabilmektedir. Gelin bu konuyu basit bir şekilde işleyelim.
İçindekiler
Yapım Ve Çekim Eki Nedir?
Yapım eki, bir fiil veya isimden yeni bir fiil veya isim ortaya çıkarmak için kullanılırlar. Bunu yapmak için bu isimlerin veya fiillerin gövde yada köklerine eklenirler. Bu ekleri kelimeye çekim eklerinden önce ekleriz. Yapım eki eklediğimiz bir sözcüğün türü veya anlamı değişmiş olur. Bu sözcüğü “türemiş sözcük” olarak adlandırırız.
Yapım eki kullanarak bir isimden başka bir isim veya isimden fiil oluşturmak mümkündür. Ayrıca yapım ekleri ile fiilden isim veya fiilden başka bir fiil de oluşturabiliriz. Bu nedenle yapım eklerini dört ana başlık altında inceleyebiliriz.
1. İsimden isim yapan ekler
İsim soylu olan bir sözcükten farklı bir isim soylu sözcük türetmek için kullanırız.
Örneğin: tuzluk, kumsal, şehirli, savaşçı…
2. İsimden fiil yapan ekler
İsim soylu olan bir sözcükten fiil türetmek için kullanırız.
Örneğin: Bahçeyi sula. Artık yaşlandı. Gözü morarmış.
3. Fiilden isim yapan ekler
Bir fiilden isim soylu sözcük veya fiilimsi türetmek için kullanırız.
Örneğin: süzgeç, eğlence, üretken, süpürge…
4. Fiilden fiil yapan ekler
Bir fiilden başka bir fiil türetmek için kullanırız.
Örneğin: Uçağı kaçırdı. Ona hemen bildir. Kazandıklarını bölüştüler.
Çekim eki, cümledeki öğelerin birbiriyle arasındaki anlam bağlantısını bildirmeye yarar. Aynı yapım ekleri gibi çekim eklerini de sözcüklerin sonuna ekleriz. Sözcüğün anlamında herhangi bir değişim oluşturmazlar. Yalnızca sözcüğün cümledeki bazı özelliklerinin belirtilmesini sağlarlar. Örneğin: zaman, yön, aitlik ve sayısı gibi.
Çekim ekleri de yapım ekleri gibi aralarında farklı çeşitlere ayrılır. Temel olarak çekim ekleri başlığı altında eklendikleri sözcüğe göre iki grup bulunur. Bu iki grup kendi içlerinde de çeşitli türlere sahiptir.
1. İsim çekim ekleri
- Çoğulluk ekleri
Bir sözcükle belirtilen varlıkların birden çok olduğunu belirtmek için çoğulluk ekleri kullanırız.
Örneğin: elmalar, defterler, arabalar…
- Hal ekleri
Sözcüğün hallerini belirtmek için hal ekleri kullanırız. Bu ekler ile yönelme, belirtme, bulunma, ayrılma durumlarını gösterir.
Örneğin: Çayı içtim. (belirtme)
Okula gidiyorum. (yönelme)
Pazardan geldim. (ayrılma)
Bende değil. (bulunma)
- İlgi ekleri
Bir varlığın kime ait olduğunu bildirmek için ilgi ekleri kullanırız.
Örneğin: Evin bahçesi, Ali’nin topu, armudun sapı, onun arabası…
- İyelik ekleri
İyelik eki sahiplik belirtme özellikleriyle ilgi eklerine benzerler. Ancak ilgi ekleriyle karıştırmamak gerekir. İkisi arasındaki fark ilgi ekleri belirtili isim tamlamasında tamlayana eklenir. İyelik eki ise tamlanana eklenen ektir.
Örneğin: Benim evim, senin defterin, onun elbisesi, bizim arabamız, sizin mahalleniz, onların işi…
- Eşitlik ekleri
Cümledeki sözcükler arasındaki benzerlik, eşitlik, birliktelik gibi özellikleri belirtmek için kullanırız.
Örneğin: Korkakça davranışlar sergiledi. (“gibi” anlamı katar)
Bence kesinlikle yanlış. (“göre” anlamı katar)
Grupça kafedeydik. (birliktelik anlamı katar)
Yıllarca bunun için çalıştım. (“kadar” anlamı katar)
2. Fiil çekim ekleri
- Haber kipi ekleri
Fiilin gerçekleştiği zamanı belirtmek için haber kipi ekleri kullanırız.
Örneğin: Her gün aksatmadan spor yapar. (Geniş zaman)
Arkadaşım şu anda yemek yapıyor. (Şimdiki zaman)
Evi hemen temizledi. (Görülen geçmiş zaman)
Araları sonunda düzelmiş. (Duyulan geçmiş zaman)
Seneye yurtdışına çıkacak. (Gelecek zaman)
- Dilek kipi ekleri
Fiilerde dilek, istek, gereklilik, şart veya emir bildirirken dilek kipi ekleri kullanırız.
Örneğin: Keşke çok param olsa. (dilek belirtir)
İnsan yaratıcı olmalı. (gereklilik belirtir)
- Şahıs ekleri
Cümlede özneyi belirtmek için şahıs ekleri kullanırız.
Örneğin: Sonunda başardım. (1. tekil şahıs)
Ne iş yapıyorsunuz? (2. çoğul şahıs)
Yarışmayı kazandı. (3. tekil şahıs)
Yapım Eki Ve Çekim Eki Farkı Nedir?
Yapım eklerini, önceden de belirttiğimiz gibi fiillere veya isimlere ekleyerek yeni bir fiil veya isim türetmek için kullanırız. Bir sözcüğe yapım eki getirildiği zaman sözcüğün anlamı veya türü (isim yada fiil) değişir. Bir sözcüğün kökünden yeni bir kavram türetmek için yapım eklerine ihtiyaç duyarız.
Yapım eklerinin aksine çekim ekleri sözcüğe yeni bir anlam katmaz. Yalnızca sözcüğün cümledeki zaman, yön, aitlik ve çoğulluk gibi özelliklerini belirtmek için kullanılır. Dolayısıyla çekim ekleri kullanarak yeni bir kavram türetemeyiz. Ancak çekim ekleri dilimizin grameri için büyük öneme sahiptir. Çekim ekleri kullanmadan yalnızca 2. tekil şahıs emir kipinde cümleler kurulabilir. Bunun dışında her zaman çekim eki kullanmaya ihtiyaç duyarız.
Özetle, yapım eki ve çekim eki arasındaki fark yeni bir anlamın oluşup oluşmamasıdır. Yapım ekleri sözcüğe yeni bir anlam katar. Çekim ekleri ise sözcüğün cümledeki bazı özelliklerini belirtir.
Yapım Eki Nasıl Bulunur?
Sözcüğe eklenmiş yapım ekini bulmak için sözcüğün kök ve eklerini ayırırız. Eğer sözcüğün sonuna getirilen ek, kökle bağlantılı ancak anlamı değişmiş bir sözcük oluşturmuşsa, bu ek yapım ekidir. Kök, bir kelimenin anlam belirten en küçük parçasıdır. Ancak kök bulunurken anlamca bağlantıyı korumak önemlidir. Örneğin elmas kelimesinin kökü el veya elma değil elmas olarak kabul edilmelidir.
“Gözlük takıyorum.” cümlesinde gözlük kelimesinin kökü göz ve eki “-lük”tür. Göz ve gözlük farklı anlamlara sahip, birbiriyle bağlantılı sözcükler olduğu için bu kelimedeki ek yapım ekidir.
Yapım Eki Örnekleri
Burada koruyucu başlık kullanmalısınız. (isimden isim)
Çok lezzetli bir kavurma yedim. (fiilden isim)
Bir anda durgunlaştı. (isimden fiil)
Bu belgeleri hemen yazdır. (fiilden fiil)
Çekim Eki Nasıl Bulunur?
Yine yapım eki bulma sürecinde yaptığımız gibi sözcüğü kök ve eklerine ayırırız. Ek sözcüğün anlamını değiştirmiyor ama cümlede diğer öğelerle ilişkisini belirtiyorsa bu ek çekim ekidir.
“Sence bu yanlış mı?” sorusundaki sence sözcüğünün kökü sen ve eki “-ce” dir. Sence derken anlamda değişim olmadığı ve yeni bir kavram türetilmediği, sadece “sana göre” anlamında kullanıldığı için bu ek çekim ekidir.
Çekim Eki Örnekleri
Doğanın güzellikleri saymakla bitmez. (çoğulluk eki)
Anahtarlar sende mi? (hal eki)
Evin mutfağı devasaydı. (ilgi eki)
Burası benim dünyam. (iyelik eki)
Delice davranmayı bırakmalısın. (eşitlik eki)
Sanırım ses dışarıdan geliyor. (haber kipi eki)
Keşke herkes daha mutlu olsa. (dilek kipi eki)
Yaptığım işten keyif alıyorum. (şahıs eki)
