Gerçek, Mecaz ve Terim Anlam Nedir?

En geniş tanımı ile anlam, dilde birer gösterge niteliği şeklinde bulunan, insanların dünya bilgisine dayalı çeşitli belirleyicileri olan sözcüklerin belirli bir bağlamda ve konu içinde ilettikleri kavramdır. Kelimenin anlamı, esasen onun dil içindeki kullanımıyla da belirlenir. Bir başka ifadeyle anlam, kelimelerin içinde yer aldığı bağlama ve üretildiği arka alana bağlı olarak meydana gelir.

Gerçek, Mecaz ve Terim Anlam Ne Demektir?

Anlam, sözcük, dil ve cümle gibi ögelerin zihinde uyandırmış olduğu izlenim ve tasarım, bir davranış, söz ya da olgudan anlaşılan şey, tüm bunların hatırlattığı nesne, düşünce ya da mana şeklinde de tanımlanabilir. Kelimenin cümle içindeki diğer ögeler ile bağlantılı şekilde zihinde oluşturduğu kavramlardan her biridir.

Bir kelimenin manası, kullanıldığı kültüre, o kelimeyi kullanan insanların bilişsel geçmişlerine ve en önemlisi de içinde yer aldığı bağlama göre anlamları farklılaşabilir. Dili tamamlayan kelimeler değişik etkenler nedeniyle farklı manalar kazanabilirler. Bir kelimeyi veya cümleyi bağlamdan ayrı olarak değerlendirmek de mümkün olmamaktadır. Sözcük ve cümlenin manası, içinde bulunduğu bağlama göre farklılaşmasına rağmen, metnin hep tek bir anlamı bulunur. Anlam metnin içinde, metinle beraber oluşur. Bununla birlikte mana, değişik katmanları, farklı okuma teknikleri ile sergilenebilir.

Kelimeler anlam açısından farklı özellikler gösterir. Kullanıldıkları cümleye istinaden gerçek, terim ve mecaz anlam kazanırlar. Ayrıca kelimeler, bazen başka kelimeler ile beraber kullanılarak kelime öbekleri meydana getirirler.

Gerçek Anlam ve Örnek Cümleler

Gerçek anlam kavramını tanımlamak basittir. Bir kelimenin söylendiği zaman akıllara gelen ilk manasıdır. Ayrıca, herkes tarafından bilinen en yaygın ve en genel anlam şeklinde de ifade edilebilir. Bir kelimenin yan anlamı ve temel anlamı, o kelimenin gerçek anlamı olmaktadır.

• Göz kelimesi tek başına düşünüldüğü zaman anlamı görme organıdır. Gece uyumadığından dolayı gözü kanlanmış. Cümlesinde geçen göz, gerçek anlamdır.

Diğer örneklere bakacak olursak:

1. Kadın elini incitti.
2. Aynanın camı çatladı.
3. Eve yeni bir kedi geldi.

Birinci cümlede yer alan el kelimesi insan organıdır. İkinci cümledeki cam ince bir obje ismidir. Üçüncü cümledeki kedi ise evcil hayvandır. Bu üç cümledeki el, cam ve kedi kelimeleri gerçek anlamdır ve insan zihninde canlanan ilk mana şeklinde kullanılmıştır.

Gerçek anlam konusu yan anlam ve temel anlam konularını da içerir. Bunları açıklayalım:

Temel Anlam ve Örnek Cümleler

Kelimenin tek başına düşündürdüğü anlam demektir. Örneğin, yukarıda yer alan göz kelimesi temel anlamdır.

• Tel kelimesinin ilk izlenimi, çeşitli metallerden yapılmış olan, kopmaya dirençli ince ve uzun bir objedir. Elektrik tellerinde arıza var. Cümlesindeki tel kelimesi temel anlamda kullanılmıştır.
• Dil kelimesinin temel manası, ağız boşluğunda konumlanan, yutkunmaya, tatmaya, sesleri boğumlamaya imkan tanıyan tat alma organıdır. Çocuğun dilinde yara çıkmış. Cümlesindeki dil kelimesi temel anlamda kullanılmıştır.

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili ifadeler de temel anlam içerir:

• Başını sürekli olarak sağa sola çevirdi.
• Dişine dolgu yaptıracak.
• Burnunun üstünde leke çıkmış.
• Yolda yürürken kollarını havaya kaldırdı.
• Küçük çocuklar buldukları her şeyi ağızlarına götürüyor.
• Ayağımda ağrı var.
• Parmaklarım şişmiş.

Yan Anlam ve Örnek Cümleler

Dünyadaki tüm dillerde sözcükler birden çok anlama sahip olabilirler. Buna literatürde çok anlamlılık denir. Dildeki kelimeler temel manalarına ek olarak, temel anlamlarıyla ilgili şekilde ancak bu anlamlarının dışında kalan yeni anlamlar kazanır ise buna da yan anlam ismi verilir. Yan anlamın meydana gelmesi, bireylerin kavramları bazı zamanlarda daha etkili, daha kolay ve daha somut olarak dile getirebilmek amacıyla, aralarında işlem, biçim, amaç ilişkisi ve yakınlığı olan başka kavramlara dayanarak açıklamak istemesinden dolayı oluşur. Bu, bazı zamanlarda nükteli ve benzetmeli anlamları da içerir.

Bir kelimenin asıl anlamına bağlı şekilde ortaya çıkmış olan yeni anlam, yan anlamdır. Bu, temel anlam ile benzerlik ilişkisi gösterir. Aslında temel anlamdan çok uzak ve kopuk olmamaktadır. Kelimelerin birden fazla yan anlamları da olabilir.

Aşağıdaki altı çizili kelimeler yan anlam şeklinde kullanılmıştır:

• Saç telleri beyazlaşmış.
• Tel kadayıf almak istiyorum.
• Ayakkabının dili fazla genişti.
• Terazinin dili bozulmuş.
• Kilidin dili bozulmuş.
• Gemi dar boğazdan geçti.
• Kapı kolu kırıldı.
• Lambaderin ayakları kırıldı.

Mecaz Anlam ve Örnek Cümleler

Bir kelimenin benzetme ya da ilgi yolu ile yan ve gerçek anlamı dışında kullanılması durumu, mecaz anlam şeklinde ifade edilir. Mecaz anlam kazanan kelime çoğunlukla soyut bir anlamdadır. Bu durum literatürde uzak anlam ve değişmece olarak da isimlendirilir. Mecaz anlam, ad aktarması ve deyim aktarması şeklinde iki türe ayrılır. Şimdi bunları inceleyelim:

Deyim Aktarması

Dünyadaki tüm dillerde aktarmaların en yaygın şeklidir. İnsandan doğaya aktarma, doğadan insana aktarma, doğadan nesneler arasında aktarma, somutlaştırma, duyular arası aktarma şeklinde farklı türleri bulunur. Bunlar şöyle açıklanabilir:

• İnsandan doğaya aktarma: Bireylerdeki vücut bölümlerinin doğadaki objelere aktarılarak yeni manalar kazanmasıdır. Örneğin, dağ başı, çıban başı gibi ifadeler bu aktarma türünde kullanılmıştır.
• Doğadan insana aktarma: Doğada yer alan obje isimlerinin ve sıfatların insan için kullanılmasıdır. Örneğin, kiraz dudaklı ifadesinde kullanılan kiraz kelimesi, bir insanın organını tasvir etmek amacıyla kullanılmıştır.
• Doğadaki nesneler arasında aktarma: Doğadaki varlıklar arasında yapılan aktarmadır. Doğada bazı hayvan ve bitkiler benzerlik gösterdiğinden ötürü bu aktarma kullanılabilir. Örneğin, keçiboynuzu, kuşburnu, karatavuk gibi.
• Somutlaştırma: Soyut kavramları farklı davranış, durum ve duyguların somut göstergeler ile dile getirilmesi halidir. Örneğin, ezmek eylemi normalde üstüne basmak, yassılaştırmak demektir. Çocuğu okulda çok eziyorlar. Cümlesinde yer alan ezmek ise çocuğa sıkıntı vermek, yenmek, sindirmek şeklinde kullanılmıştır.
• Duyular arası aktarma: Bu, çeşitli duyu alanlarına ait olan bazı kavramların birleştirilip, canlı bir anlatım elde edilmesi demektir. Örneğin, sıcak bakışma tabirinde sıcak ve bakış kelimelerinin birlikte kullanılması gibi.

Ad Aktarması

Divan Edebiyatı’nda mecaz-ı mürsel sanatı, tam olarak ad aktarmasını ifade eder. Bu, anlatımı daha da kolaylaştıran ve anlatıma güç kazandıran aktarmalara verilen isimdir. Anlatılmak istenen kavram kullanılmadan, o kavramın ifade edilmesi amaçlanır. Örneğin, hamile bireyler için yüklü, iki canlı ya da ağır ayak denilmesi gibi. 

Terim Anlam ve Örnek Cümleler

Herhangi bir sanat, bilim veya meslekle ilgili özel bir kavramı karşılayan kelimeler, terim anlam içerir. Bununla beraber, terim anlamlar kültürlerin söz varlığında bulunmaz. Ancak halk ağzında kullanılıp daha sonra terim özelliği kazanan sözcükler de bulunmaktadır. Terimler genel olarak gerçek anlamları ile beraber kullanılan kelimeler olmaktadır. Ayrıca, terim anlamlı sözcüklerin yan anlamı, mecaz anlamı ve deyim anlamı olmaz.

Aşağıdaki belirgin (kalın) kelimeler terim anlamda kullanılmıştır:

• Boğaz’ı kısa sürede geçtik ve Karadeniz’e vardık.
• Ayağı bulunmayan göllerin tuz oranı yüksektir.
• Öğretmen tahtaya doğru çizdi.
• Oyuncular sonuncu sahnenin provasını bitirdiler.
• Sayıları binler basamağına kadar öğrendi.
• Geçen haftaki maçta on basket attı.