Anlatım Biçimleri ve Düşünceyi Geliştirme Yolları

Anlatılacak olan olay, durum veya kavramın doğru şekilde açıklanması ve anlamının doğru biçimde iletilmesi, birtakım yollarla mümkündür. Bu da anlatım biçimleri ve düşünceyi geliştirme yolları olarak bilinmektedir. Peki, bu yöntemler nelerdir?

Anlatım Biçimleri Nelerdir?

Anlatım biçimi, anlatılacak kavram ya da olayların nasıl anlatıldığını ifade eden bir terimdir. Kişinin anlatım sırasında kullanmış olduğu yöntem ve üsluba denir. Konunun türüne veya amacına bağlı olarak tercih edilen anlatım biçimi de değişir. Anlatım biçimleri dörde ayrılır. Bunlar:

Açıklayıcı Anlatım Biçimi

Okuyucuyu herhangi bir konuda aydınlatmak ve ona bilgi vermek maksadıyla tercih edilen anlatım yöntemidir. Bu anlatım türü ağırlıklı olarak deneme, makale, sohbet, fıkra, eleştiri gibi eserler için kullanılır. Genel özellikleri:

• Sanatlı söyleyişler tercih edilmez.
• Objektif anlatım kullanılır.
• Dil anlaşılır ve yalındır.
• Bilimsel yazılar, düşünce yazıları, ansiklopediler ve ders kitaplarında karşımıza çıkar.

Örnek: Kişinin düşünce ve duygularını, kendine has bir dil tercih ederek, estetik kurallar dahilinde sözlü veyahut yazılı şekilde dile getirmesine edebiyat denir.

Tartışmacı Anlatım Biçimi

Herhangi bir konuda ortaya atılan bir görüşün yanlış olduğunu kanıtlamak, ilgili tezi çürütmek ya da değiştirmek için yazılan yazılarda tercih edilen anlatım yöntemidir. Genel özellikleri:

• Daha çok eleştiri ve deneme gibi yazın türlerinde kullanılır.
• Devrik cümleler kullanılabilir.
• Ortaya atılan düşünceler çoğunlukla kanıta dayalıdır.
• Söyleşi ve sohbet gibi samimi ve rahat bir dil tercih edilir.

Örnek: Bazı yazarlar kaleme aldıklarını anlayabilmek için okurların zorlanmasını isterler. Şahsıma göre bu durum kendini beğenmişlik demektir. Yazdıklarımı anlamak için okur zorlanmamalı, anlatmak istediklerimi dile getirirken ben zorlanmalıyım. Kanımca okur herhangi bir eseri okurken yalnızca anlamak amacıyla değil, bazı sonuçlara ulaşmak için çaba göstermelidir.

Betimleyici Anlatım Biçimi

Canlı ve cansız varlıkları tüm detayları ile anlatma biçimine tasvir yani betimleme denir. Etrafımızda gördüğümüz her şeyi betimleyebiliriz. Genel özellikleri:

• Tasvirde görsellik söz konusudur. Çoğunlukla gözle görülen varlıklar betimlenir.
• Görme dışında duyma, tatma, koklama ve dokunma gibi duyulardan da faydalanılabilir.
• Tasvirli anlatımın kullanıldığı yazılarda niteleyici kelimelere rastlanır.
• Tasvir yapan kişi ayrıntılara çok dikkat eder.
• Bu anlatım şeklinde gözlem ön plandadır.
• Betimleme yaparken sıfatlardan sıkça yararlanılır.
• Kimi yazılarda öyküleyici anlatım biçimiyle beraber kullanıldığı da olur.
• Hikâye, roman ve tiyatro gibi yazınsal türlerde tercih edilir.

Betimleme Çeşitleri

Tasvir; sanatsal, açıklayıcı, fiziksel ve ruhsal olmak üzere dörde ayrılır:

• Açıklayıcı Betimleme: Gözlem yolu ile varlıkların niteliklerinin ve özelliklerinin okuyucuya direkt olarak anlatıldığı betimleme türüdür. Yazının amacı bilgi vermektir.
• Sanatsal Betimleme: Varlıkların görünüşleri olduğu gibi iletilmez. Ancak yazarda bırakmış olduğu izlenim ön plana çıkarılır.
• Ruhsal Betimleme: Kişinin iç dünyasından söz edildiği ve bireyin ruh halini anlatan bir tasvir biçimidir.
• Fiziksel Betimleme: İnsanların, mekanların öne çıkan fiziksel özelliklerinin aktarıldığı tasvir şeklidir.

Örnek: Saatlerdir oturduğu siyah koltuktan kalktı. Puslu cama yöneldi ve sokakta oynayan çocukları izledi. Kırmızı montlu, sarı saçlı ve yeşil gözlü çocuğun bir köşede sessizce oturduğunu gördü.

Öyküleyici Anlatım Biçimi

Bu anlatım türünde olaylar bir akış halinde ve zaman, yer, kişi unsurları üzerine kurularak anlatılır. Genel özellikleri:

• Zaman ve olay kavramları vardır.
• Olay anlatımında çoğunlukla geçmiş zaman kullanılır. Fakat şimdiki zaman kullanılarak anlatılan yazılar da bulunmaktadır.
• Anlatılmak istenen düşünce olayın içindedir.
• Olaylar oluş sırasına göre anlatılır.

Örnek: Usta yazarın ölüm haberini TV’de gören kişiler bir an için sustular. Ardından hiçbir şey olmamış gibi günlük sohbete daldılar. İşte bu kadardı tanınan ve sevilen bir yazarın ölümünün uyandırdığı yankı.

Düşünceyi Geliştirme Yolları Nelerdir?

Düşünceyi geliştirme yolları sekiz farklı şekilde açıklanır. Bunlar:

Tanımlama

Bir kavramı, bir varlığı temel özellikleri ile belirtmek demektir. Genellikle yazılarda soyut kavramlar tanımlanır. Kimdir? Nedir? Gibi soruların yanıtları verilir. Tanım cümleleri denir kelimesi veya -dir/-dır eki ile biter.

Örnekler:

• Eş zamanlı ve çift taraflı bilgi paylaşımını mümkün kılan medya sistemine sosyal medya denir.
• İnsanlar tarafından giyilebilen teknolojik aletlerin genel ismine giyilebilir teknoloji denir. Bunlar, vücut hareketlerini takip eden akıllı sensörler ile yüklüdür.
• Fiziksel nesnelerin birbirleri ile bağlantılı olduğu iletişim ağına nesnelerin interneti denir.

Örnekleme

Soyut düşünce ve kavramları belirginleştirmek için uygulanan bir anlatım biçimidir. Örnekleme yapmak aslında bir düşünceye somutluk kazandırır ve anlamayı kolaylaştırır. Bu yüzden de sıkça tercih edilen anlatım yöntemleri arasında yer alır. Eserde geçen örnekler, yazarın yaşamındaki deneyimleri olabileceği gibi aynı zamanda başkalarından duyduğu ve gördüğü örnekler de olabilir. Bununla beraber yazar, örnekleme yaparken bir eser veyahut sanatçı ismi de belirtebilir.

Karşılaştırma

Bir düşünceyi açıklamak maksadıyla iki kavram veya iki varlık arasındaki karşıtlık ya da benzerliklerden faydalanmaktır. Bu anlatım türünde somutlaştırma öne çıkar.

Örnek: Edebiyat insanı ve doğayı konu alır. Bütün imkanları ile insanı tanıtır. Eleştiri ise esere odaklanır. Amacı, ilgili eseri değerlendirmek ve tanıtmak olur.

Tanık Gösterme

Herhangi bir düşünceyi savunmak, bu düşüncenin doğru olduğunu kanıtlamak amacıyla aynı görüşü destekleyen bir kişinin yazılarından ya da konuşmalarından alıntı yapmaktır. Alıntı yapılan kişinin görüşleri kimi zaman karşıt görüş de olabilir. Bu anlatım yönteminde yazar, dolaylı veya doğrudan anlatımı seçebilir.

Sayısal Verilerden Yararlanma

Bir fikrin kanıtlanması, inandırıcı olması amacıyla anlatımda sayısal verilerin kullanılmasıdır. İstatistiki verilere olan güvenden ötürü, savunulan düşüncelerin sayısal veriler ile desteklenmesini ortaya çıkarmıştır. Güvenilir kaynaklardan alınan sayısal verilerin tercih edilmesi, yazarın inandırıcılığını olumlu anlamda etkiler. Bununla beraber, genelleştirilmiş sayısal verilerin ve bilgilerin kullanılması ise güvenilirliği sarsar.

Örnek: Ekmek 200 gram olduğuna göre 4 kişilik bir aile için kişi başı ekmek tüketim miktarı ortalama 50 grama tekabül ediyor.

Somutlama

Bu anlatım biçimi soyut kavramları tasvir yolu ile açıklamayı içerir. Kavram, benzetilen varlığın çeşitli nitelikleri ile anlatılır. Bu yöntem ile kavram okuyucunun zihninde canlanmış olur ve görünürlük kazanır.

Soyutlama

Bu anlatım şekli, düşünceleri somut kavramlara soyut anlamlar yükleme şeklinde açıklamak demektir. Bu yöntemle anlam yoğunlaştırılır. Okurun yaşam ve bilgi birikimine bağlı şekilde yorumlaması sağlanır. Kavramın daha da netleşmesi, aslında okurun çağrışımına bağlı olur. Bu anlatım şekli çoğunlukla şiirde tercih edilir.

Benzetme

Bir nesnenin, varlığın niteliğini daha güçlü, daha etkili şekilde anlatmak üzere başka bir nesneden, daha belirgin bir niteliği olan bir varlıktan yararlanma yöntemidir. Ağırlıklı olarak cümle düzeyinde kullanılan ve manayı zenginleştirmeyi hedef alan bir düşünceyi geliştirme yöntemidir. Benzetme, paragrafın içinde herhangi bir yerde olabilir ve aynı zamanda anlatıma güç kazandırır. Aralarında benzerlik bulunan iki şeyden, benzerlik açısından zayıf olanı güçlü olan ile anlatmak da denilebilir.

Örnekler:

• Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik.
• Türkülerimiz anne sütü gibi candan, ana sütü gibi temiz.
• Dalgalardan gemimiz martı gibi oynaktır şimdi.
• Türkiye cennet gibidir.
• Arkadaşım çalışkanlıkta karıncadır.
• Zeytin gözlüm sana meylim nedendir.
• Menekşe gözler, hülyalı bakışlar.